Cyfrowe obywatelstwo jako kompetencja

Świat dookoła nas zmienia się bardzo szybko, zwłaszcza jeśli chodzi o technologie.  Wyczerpują się tematy, które były aktualne 2-3 lata temu, jak edukacja zdalna i narzędzia do pracy online, a w naszym obszarze zainteresowań umacniają się nowe zagadnienia, jak chociażby dobrostan cyfrowy czy sztuczna inteligencja. Aktywności offline przenikają się z online, czasami trudno jest je rozróżnić. Obniża się wiek wejścia w świat cyfrowy. Według badania Brzdąc w sieci, przeprowadzonego w 2020 r., ponad połowa dzieci w wieku od 0 do 6 lat (54%) korzysta z urządzeń mobilnych, a średni wiek inicjacji używania tych urządzeń to 2 lata i 2 miesiące.[1]

W obliczu tych zmian coraz częściej mówimy o cyfrowym obywatelstwie, na które składa się wiedza o internecie, jego potencjale i pułapkach, umiejętności korzystania z sieci w sposób bezpieczny, a także postawy życzliwości i uważności na siebie i na innych ludzi. W takim rozumieniu – jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw – cyfrowe obywatelstwo jest kompetencją, którą warto kształtować od najmłodszych lat życia. Pojawia się więc pytanie, jak to robić?

Podczas edukacji zdalnej poznaliśmy mnóstwo różnych narzędzi i doskonaliliśmy swoją umiejętność wykorzystywania ich do skutecznej edukacji, mimo to po wybuchu wojny w Ukrainie, w obliczu zalewu dezinformacji, niejednokrotnie daliśmy się nabrać, czasami nawet sami przekazywaliśmy dalej wprowadzające w błąd wiadomości. Ciągle zmagamy się też z hejtem i brakiem higieny cyfrowej. To pokazuje, że sama wiedza i umiejętność korzystania z technologii nie wystarczą. Bardzo ważny jest ten trzeci element, czyli postawy.

Kształtowanie postawy życzliwości oraz uważności na siebie i innych wychodzi poza technologię – te same zasady obowiązują wszędzie. Przestrzenie, w których funkcjonujemy online kojarzą się często z anonimowością, zwiększają dystans między twórcą a odbiorcą przekazu, dlatego ludzie łatwiej dają upust złym emocjom w sieci niż twarzą w twarz. Warto jednak pamiętać (i uświadamiać to uczniom i uczennicom), że online i offline to jest ten sam świat, a nasze zachowania mają wpływ na innych ludzi i świadczą o nas samych.

Kształtowanie postaw to element wychowania, powinno więc odbywa ć się na szeroką skalę: z udziałem rodziców oraz przedszkoli i szkół. Ważne są tu nie tylko pojedyncze sytuacje, ale codzienne praktyki. Dobry punkt wyjścia stanowi ustalenie wartości, które będą znajdowały się w centrum zainteresowania danej grupy dzieci w określonym czasie. Możemy umówić się np., że przez najbliższy miesiąc pracujemy nad życzliwością – wszyscy, czyli dzieci, rodzice oraz nauczyciele i nauczycielki. Określamy działania, które podejmiemy w celu rozwijania tej wartości, jak np. witanie i żegnanie się, poświęcanie uwagi rozmówcy, dawanie życzliwej informacji zwrotnej na temat czyjejś pracy, czy wyrażanie swojej opinii w sposób, który nie krzywdzi innych. Te same zasady dotyczą funkcjonowania w sieci. Możemy analizować z uczniami i uczennicami trudne sytuacje, które ich spotykają (jeśli mają odwagę o tym mówić) i zastanawiać się razem, co można by zrobić następnym razem, aby do tego problemu nie doszło lub do kogo mogą się zwrócić, jeśli potrzebują wsparcia.

Bardzo ważna jest także uważność na siebie – na swoje zdrowie fizyczne i psychiczne, oraz wrażliwość na innych, empatia. Pomogą tutaj rozmowy o potrzebach poszczególnych dzieci, pokazywanie różnorodności. Niektóre dzieci mają problem z określeniem własnych potrzeb, warto więc dać im czas na skupienie się na swoich emocjach i przeanalizowanie danej sytuacji. Zwracanie uwagi na samopoczucie uczniów i uczennic oraz mówienie o własnych emocjach kształtuje prawidłowe wzorce.

W kształtowaniu cyfrowego obywatelstwa mogą nas wspomóc organizacje specjalizujące się w tym temacie. Jedną z nich jest Fundacja Szkoła z Klasą, która prowadzi bezpłatne programy pomagające nauczycielom i nauczycielkom radzić sobie z wyzwaniami edukacyjnymi XXI wieku, jak np. wielokulturowe klasy, dobrostan czy właśnie edukacja cyfrowa. Warto skorzystać z zasobów programu Asy Internetu realizowanego przez Fundację we współpracy z Google. Program ten opiera się na rozwijaniu wartości ważnych dla mądrego korzystania z możliwości, jakie daje internet. Są to: rozsądek, rozumiany jako wiedza o tym, jakie treści i informacje o sobie warto udostępniać innym; uważność na zagrożenia; siła, czyli skuteczna ochrona swojej prywatności; życzliwość i reagowanie na niewłaściwe zachowania oraz odwaga do szukania wsparcia w trudnych sytuacjach.

Nauczyciele i nauczycielki mogą skorzystać ze szkoleń oraz materiałów przygotowanych w ramach programu. Zainteresowani tematem cyfrowego obywatelstwa na pewno docenią dostosowane do wieku dzieci podręczniki z aktywnościami pomagającymi kształtować poszczególne wartości, a także zbiór opowiadań o wartościach, emocjach i bezpieczeństwie w internecie “Asy Internetu i Turniej”. Doświadczenia bohaterów i bohaterek stworzonych przez Przemka Staronia mogą być dobrym punktem wyjścia do rozmowy o prawidłowych postawach. Niedługo ukaże się też kolejna część tej publikacji: “Asy Internetu i nowe wyzwania”, osadzona w rzeczywistości wyzwań ostatnich lat: wielokulturowości, dezinformacji i dobrostanu cyfrowego.

Warto też wspomnieć o konferencji Asów Internetu, która jest skierowana zarówno do nauczycieli i nauczycielek oraz rodziców, jak i uczniów i uczennic. Będzie to idealna okazja do tego, aby te trzy grupy ludzi zaangażowanych w kształtowanie cyfrowego obywatelstwa spotkały się, pogłębiły wiedzę i rozpoczęły wspólne działania w kierunku rozwijania opisywanej kompetencji. Konferencja odbędzie się 15 marca 2023 online i potrwa cały dzień:

  • część I w godz. 10.00-13.00 to pięć lekcji online do przeprowadzenia w szkole; trzy z nich dla uczniów i uczennic z klas 0-3, dwie dla klas 4-8
  • część II w godz. 15.00-17.30 to wystąpienia Edustories (opowieści o wielokulturowości, dezinformacji i dobrostanie cyfrowym), a po nich warsztaty online dla rodziców, nauczycieli i nauczycielek
  • część III od godz. 18.30 to Teleturniej, a w nim 2 zespoły zmierzą się w grze, odpowiadając na pytania i wykonując zadania dotyczące internetu i sytuacji, które nas tam spotykają.

Więcej informacji na temat programu Asy Internetu i konferencji można znaleźć na stronie https://asyinternetu.szkolazklasa.org.pl/konferencja/

Kształtowanie kompetencji cyfrowego obywatelstwa jest niezbędne po to, aby dzieci były bezpieczne, umiejętnie korzystały z możliwości, jakie stwarza technologia oraz rozwijały potencjał swój i społeczności, w jakiej funkcjonują. Działania dorosłych powinny uwzględniać nie tylko wiedzę i umiejętności, ale także, a może nawet przede wszystkim kształtowanie postaw. Dzięki temu dzieci będą mogły być dobrymi obywatelami – w sieci i nie tylko.

Ewa Przybysz-Gardyza

 

[1] dr Magdalena Rowicka, Brzdąc w sieci – zjawisko korzystania z urządzeń mobilnych przez dzieci w wieku 0-6 lat, 9.02.2023.

 

Tekst ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 8, 22 lutego 2023.